Back in the good old days -- the "Golden Era" of computers, it was easy to separate the men from the boys (sometimes called "Real Men" and "Quiche Eaters" in the literature). During this period, the Real Men were the ones that understood computer programming, and the Quiche Eaters were the ones that didn't. A real computer programmer said things like "DO 10 I=1,10" and "ABEND" (they actually talked in capital letters, you understand), and the rest of the world said things like "computers are too complicated for me" and "I can't relate to computers -- they're so impersonal". (A previous work [1] points out that Real Men don't "relate" to anything, and aren't afraid of being impersonal.)

But, as usual, times change. We are faced today with a world in which little old ladies can get computerized microwave ovens, 12 year old kids can blow Real Men out of the water playing Asteroids and Pac-Man, and anyone can buy and even understand their very own Personal Computer. The Real Programmer is in danger of becoming extinct, of being replaced by high-school students with TRASH-80s!

There is a clear need to point out the differences between the typical high-school junior Pac-Man player and a Real Programmer. Understanding these differences will give these kids something to aspire to -- a role model, a Father Figure. It will also help employers of Real Programmers to realize why it would be a mistake to replace the Real Programmers on their staff with 12 year old Pac-Man players (at a considerable salary savings).

LANGUAGES

The easiest way to tell a Real Programmer from the crowd is by the programming language he (or she) uses. Real Programmers use FORTRAN. Quiche Eaters use PASCAL. Nicklaus Wirth, the designer of PASCAL, was once asked, "How do you pronounce your name?". He replied "You can either call me by name, pronouncing it 'Veert', or call me by value, 'Worth'." One can tell immediately from this comment that Nicklaus Wirth is a Quiche Eater. The only parameter passing mechanism endorsed by Real Programmers is call-by-value-return, as implemented in the IBM/370 FORTRAN G and H compilers. Real programmers don't need abstract concepts to get their jobs done: they are perfectly happy with a keypunch, a FORTRAN IV compiler, and a beer.

• Real Programmers do List Processing in FORTRAN.

• Real Programmers do String Manipulation in FORTRAN.

• Real Programmers do Accounting (if they do it at all) in FORTRAN.

• Real Programmers do Artificial Intelligence programs in FORTRAN.

If you can't do it in FORTRAN, do it in assembly language. If you can't do it in assembly language, it isn't worth doing.

STRUCTURED PROGRAMMING

Computer science academicians have gotten into the "structured programming" rut over the past several years. They claim that programs are more easily understood if the programmer uses some special language constructs and techniques. They don't all agree on exactly which constructs, of course, and the examples they use to show their particular point of view invariably fit on a single page of some obscure journal or another -- clearly not enough of an example to convince anyone. When I got out of school, I thought I was the best programmer in the world. I could write an unbeatable tic-tac-toe program, use five different computer languages, and create 1000 line programs that WORKED. (Really!) Then I got out into the Real World. My first task in the Real World was to read and understand a 200,000 line FORTRAN program, then speed it up by a factor of two. Any Real Programmer will tell you that all the Structured Coding in the world won't help you solve a problem like that -- it takes actual talent. Some quick observations on Real Programmers and Structured Programming:

• Real Programmers aren't afraid to use GOTOs.

• Real Programmers can write five page long DO loops without getting confused.

• Real Programmers enjoy Arithmetic IF statements because they make the code more interesting.

• Real Programmers write self-modifying code, especially if it saves them 20 nanoseconds in the middle of a tight loop.

• Programmers don't need comments: the code is obvious.

• Since FORTRAN doesn't have a structured IF, REPEAT ... UNTIL, or CASE statement, Real Programmers don't have to worry about not using them. Besides, they can be simulated when necessary using assigned GOTOs.

Data structures have also gotten a lot of press lately. Abstract Data Types, Structures, Pointers, Lists, and Strings have become popular in certain circles. Wirth (the above-mentioned Quiche Eater) actually wrote an entire book [2] contending that you could write a program based on data structures, instead of the other way around. As all Real Programmers know, the only useful data structure is the array. Strings, lists, structures, sets -- these are all special cases of arrays and and can be treated that way just as easily without messing up your programing language with all sorts of complications. The worst thing about fancy data types is that you have to declare them, and Real Programming Languages, as we all know, have implicit typing based on the first letter of the (six character) variable name.

OPERATING SYSTEMS

What kind of operating system is used by a Real Programmer? CP/M? God forbid -- CP/M, after all, is basically a toy operating system. Even little old ladies and grade school students can understand and use CP/M.

Unix is a lot more complicated of course -- the typical Unix hacker never can remember what the PRINT command is called this week -- but when it gets right down to it, Unix is a glorified video game. People don't do Serious Work on Unix systems: they send jokes around the world on USENET and write adventure games and research papers.

No, your Real Programmer uses OS/370. A good programmer can find and understand the description of the IJK305I error he just got in his JCL manual. A great programmer can write JCL without referring to the manual at all. A truly outstanding programmer can find bugs buried in a 6 megabyte core dump without using a hex calculator. (I have actually seen this done.)

OS/370 is a truly remarkable operating system. It's possible to destroy days of work with a single misplaced space, so alertness in the programming staff is encouraged. The best way to approach the system is through a keypunch. Some people claim there is a Time Sharing system that runs on OS/370, but after careful study I have come to the conclusion that they are mistaken.

PROGRAMMING TOOLS

What kind of tools does a Real Programmer use? In theory, a Real Programmer could run his programs by keying them into the front panel of the computer. Back in the days when computers had front panels, this was actually done occasionally. Your typical Real Programmer knew the entire bootstrap loader by memory in hex, and toggled it in whenever it got destroyed by his program. (Back then, memory was memory -- it didn't go away when the power went off. Today, memory either forgets things when you don't want it to, or remembers things long after they're better forgotten.) Legend has it that Seymour Cray, inventor of the Cray I supercomputer and most of Control Data's computers, actually toggled the first operating system for the CDC7600 in on the front panel from memory when it was first powered on. Seymour, needless to say, is a Real Programmer.

One of my favorite Real Programmers was a systems programmer for Texas Instruments. One day, he got a long distance call from a user whose system had crashed in the middle of some important work. Jim was able to repair the damage over the phone, getting the user to toggle in disk I/O instructions at the front panel, repairing system tables in hex, reading register contents back over the phone. The moral of this story: while a Real Programmer usually includes a keypunch and lineprinter in his toolkit, he can get along with just a front panel and a telephone in emergencies.

In some companies, text editing no longer consists of ten engineers standing in line to use an 029 keypunch. In fact, the building I work in doesn't contain a single keypunch. The Real Programmer in this situation has to do his work with a text editor program. Most systems supply several text editors to select from, and the Real Programmer must be careful to pick one that reflects his personal style. Many people believe that the best text editors in the world were written at Xerox Palo Alto Research Center for use on their Alto and Dorado computers [3]. Unfortunately, no Real Programmer would ever use a computer whose operating system is called SmallTalk, and would certainly not talk to the computer with a mouse.

Some of the concepts in these Xerox editors have been incorporated into editors running on more reasonably named operating systems. EMACS and VI are probably the most well known of this class of editors. The problem with these editors is that Real Programmers consider "what you see is what you get" to be just as bad a concept in text editors as it is in women. No, the Real Programmer wants a "you asked for it, you got it" text editor -- complicated, cryptic, powerful, unforgiving, dangerous. TECO, to be precise.

It has been observed that a TECO command sequence more closely resembles transmission line noise than readable text [4]. One of the more entertaining games to play with TECO is to type your name in as a command line and try to guess what it does. Just about any possible typing error while talking with TECO will probably destroy your program, or even worse -- introduce subtle and mysterious bugs in a once working subroutine.

For this reason, Real Programmers are reluctant to actually edit a program that is close to working. They find it much easier to just patch the binary object code directly, using a wonderful program called SUPERZAP (or its equivalent on non-IBM machines). This works so well that many working programs on IBM systems bear no relation to the original FORTRAN code. In many cases, the original source code is no longer available. When it comes time to fix a program like this, no manager would even think of sending anything less than a Real Programmer to do the job -- no Quiche Eating structured programmer would even know where to start. This is called "job security".

Some programming tools NOT used by Real Programmers:

• FORTRAN preprocessors like MORTRAN and RATFOR. The Cuisinarts of programming -- great for making Quiche. See comments above on structured programming.

• Source language debuggers. Real Programmers can read core dumps.

• Compilers with array bounds checking. They stifle creativity, destroy most of the interesting uses for EQUIVALENCE, and make it impossible to modify the operating system code with negative subscripts. Worst of all, bounds checking is inefficient.

• Source code maintainance systems. A Real Programmer keeps his code locked up in a card file, because it implies that its owner cannot leave his important programs unguarded [5].

THE REAL PROGRAMMER AT WORK

Where does the typical Real Programmer work? What kind of programs are worthy of the efforts of so talented an individual? You can be sure that no real Programmer would be caught dead writing accounts-receivable programs in COBOL, or sorting mailing lists for People magazine. A Real Programmer wants tasks of earth-shaking importance (literally!):

• Real Programmers work for Los Alamos National Laboratory, writing atomic bomb simulations to run on Cray I supercomputers.

• Real Programmers work for the National Security Agency, decoding Russian transmissions.

• It was largely due to the efforts of thousands of Real Programmers working for NASA that our boys got to the moon and back before the cosmonauts.

• The computers in the Space Shuttle were programmed by Real Programmers.

• Programmers are at work for Boeing designing the operating systems for cruise missiles.

Some of the most awesome Real Programmers of all work at the Jet Propulsion Laboratory in California. Many of them know the entire operating system of the Pioneer and Voyager spacecraft by heart. With a combination of large ground-based FORTRAN programs and small spacecraft-based assembly language programs, they can to do incredible feats of navigation and improvisation, such as hitting ten-kilometer wide windows at Saturn after six years in space, and repairing or bypassing damaged sensor platforms, radios, and batteries. Allegedly, one Real Programmer managed to tuck a pattern-matching program into a few hundred bytes of unused memory in a Voyager spacecraft that searched for, located, and photographed a new moon of Jupiter.

One plan for the upcoming Galileo spacecraft mission is to use a gravity assist trajectory past Mars on the way to Jupiter. This trajectory passes within 80 +/- 3 kilometers of the surface of Mars. Nobody is going to trust a PASCAL program (or PASCAL programmer) for navigation to these tolerances.

As you can tell, many of the world's Real Programmers work for the U.S. Government, mainly the Defense Department. This is as it should be. Recently, however, a black cloud has formed on the Real Programmer horizon.

It seems that some highly placed Quiche Eaters at the Defense Department decided that all Defense programs should be written in some grand unified language called "ADA" (registered trademark, DoD). For a while, it seemed that ADA was destined to become a language that went against all the precepts of Real Programming -- a language with structure, a language with data types, strong typing, and semicolons. In short, a language designed to cripple the creativity of the typical Real Programmer. Fortunately, the language adopted by DoD has enough interesting features to make it approachable: it's incredibly complex, includes methods for messing with the operating system and rearranging memory, and Edsgar Dijkstra doesn't like it [6]. (Dijkstra, as I'm sure you know, was the author of "GoTos Considered Harmful" -- a landmark work in programming methodology, applauded by Pascal Programmers and Quiche Eaters alike.) Besides, the determined Real Programmer can write FORTRAN programs in any language.

The real programmer might compromise his principles and work on something slightly more trivial than the destruction of life as we know it, providing there's enough money in it. There are several Real Programmers building video games at Atari, for example. (But not playing them. A Real Programmer knows how to beat the machine every time: no challange in that.) Everyone working at LucasFilm is a Real Programmer. (It would be crazy to turn down the money of 50 million Star Wars fans.) The proportion of Real Programmers in Computer Graphics is somewhat lower than the norm, mostly because nobody has found a use for Computer Graphics yet. On the other hand, all Computer Graphics is done in FORTRAN, so there are a fair number people doing Graphics in order to avoid having to write COBOL programs.

THE REAL PROGRAMMER AT PLAY

Generally, the Real Programmer plays the same way he works -- with computers. He is constantly amazed that his employer actually pays him to do what he would be doing for fun anyway, although he is careful not to express this opinion out loud. Occasionally, the Real Programmer does step out of the office for a breath of fresh air and a beer or two. Some tips on recognizing real programmers away from the computer room:

• At a party, the Real Programmers are the ones in the corner talking about operating system security and how to get around it.

• At a football game, the Real Programmer is the one comparing the plays against his simulations printed on 11 by 14 fanfold paper.

• At the beach, the Real Programmer is the one drawing flowcharts in the sand.

• A Real Programmer goes to a disco to watch the light show.

• At a funeral, the Real Programmer is the one saying "Poor George. And he almost had the sort routine working before the coronary."

• In a grocery store, the Real Programmer is the one who insists on running the cans past the laser checkout scanner himself, because he never could trust keypunch operators to get it right the first time.

THE REAL PROGRAMMER'S NATURAL HABITAT

What sort of environment does the Real Programmer function best in? This is an important question for the managers of Real Programmers. Considering the amount of money it costs to keep one on the staff, it's best to put him (or her) in an environment where he can get his work done.

The typical Real Programmer lives in front of a computer terminal. Surrounding this terminal are:

• Listings of all programs the Real Programmer has ever worked on, piled in roughly chronological order on every flat surface in the office.

• Some half-dozen or so partly filled cups of cold coffee. Occasionally, there will be cigarette butts floating in the coffee. In some cases, the cups will contain Orange Crush.

• Unless he is very good, there will be copies of the OS JCL manual and the Principles of Operation open to some particularly interesting pages.

• Taped to the wall is a line-printer Snoopy calender for the year 1969.

• Strewn about the floor are several wrappers for peanut butter filled cheese bars (the type that are made stale at the bakery so they can't get any worse while waiting in the vending machine).

• Hiding in the top left-hand drawer of the desk is a stash of double stuff Oreos for special occasions.

• Underneath the Oreos is a flow-charting template, left there by the previous occupant of the office. (Real Programmers write programs, not documentation. Leave that to the maintainence people.)

The Real Programmer is capable of working 30, 40, even 50 hours at a stretch, under intense pressure. In fact, he prefers it that way. Bad response time doesn't bother the Real Programmer -- it gives him a chance to catch a little sleep between compiles. If there is not enough schedule pressure on the Real Programmer, he tends to make things more challenging by working on some small but interesting part of the problem for the first nine weeks, then finishing the rest in the last week, in two or three 50-hour marathons. This not only inpresses his manager, who was despairing of ever getting the project done on time, but creates a convenient excuse for not doing the documentation. In general:

• No Real Programmer works 9 to 5. (Unless it's 9 in the evening to 5 in the morning.)

• Real Programmers don't wear neckties.

• Real Programmers don't wear high heeled shoes.

• Real Programmers arrive at work in time for lunch. [9]

• A Real Programmer might or might not know his wife's name. He does, however, know the entire ASCII (or EBCDIC) code table.

• Real Programmers don't know how to cook. Grocery stores aren't often open at 3 a.m., so they survive on Twinkies and coffee.

THE FUTURE

What of the future? It is a matter of some concern to Real Programmers that the latest generation of computer programmers are not being brought up with the same outlook on life as their elders. Many of them have never seen a computer with a front panel. Hardly anyone graduating from school these days can do hex arithmetic without a calculator. College graduates these days are soft -- protected from the realities of programming by source level debuggers, text editors that count parentheses, and user friendly operating systems. Worst of all, some of these alleged computer scientists manage to get degrees without ever learning FORTRAN! Are we destined to become an industry of Unix hackers and Pascal programmers?

On the contrary. From my experience, I can only report that the future is bright for Real Programmers everywhere. Neither OS/370 nor FORTRAN show any signs of dying out, despite all the efforts of Pascal programmers the world over. Even more subtle tricks, like adding structured coding constructs to FORTRAN have failed. Oh sure, some computer vendors have come out with FORTRAN 77 compilers, but every one of them has a way of converting itself back into a FORTRAN 66 compiler at the drop of an option card -- to compile DO loops like God meant them to be.

Even Unix might not be as bad on Real Programmers as it once was. The latest release of Unix has the potential of an operating system worthy of any Real Programmer. It has two different and subtly incompatible user interfaces, an arcane and complicated terminal driver, virtual memory. If you ignore the fact that it's structured, even C programming can be appreciated by the Real Programmer: after all, there's no type checking, variable names are seven (ten? eight?) characters long, and the added bonus of the Pointer data type is thrown in. It's like having the best parts of FORTRAN and assembly language in one place. (Not to mention some of the more creative uses for #define.)

No, the future isn't all that bad. Why, in the past few years, the popular press has even commented on the bright new crop of computer nerds and hackers ([7] and [8]) leaving places like Stanford and M.I.T. for the Real World. From all evidence, the spirit of Real Programming lives on in these young men and women. As long as there are ill-defined goals, bizarre bugs, and unrealistic schedules, there will be Real Programmers willing to jump in and Solve The Problem, saving the documentation for later. Long live FORTRAN!

ACKNOWLEGEMENT

I would like to thank Jan E., Dave S., Rich G., Rich E. for their help in characterizing the Real Programmer, Heather B. for the illustration, Kathy E. for putting up with it, and atd!avsdS:mark for the initial inspriration.

REFERENCES

[1] Feirstein, B., Real Men Don't Eat Quiche, New York, Pocket Books, 1982.

[2] Wirth, N., Algorithms + Datastructures = Programs, Prentice Hall, 1976.

[3] Xerox PARC editors . . .

[4] Finseth, C., Theory and Practice of Text Editors - or - a Cookbook for an EMACS, B.S. Thesis, MIT/LCS/TM-165, Massachusetts Institute of Technology, May 1980.

[5] Weinberg, G., The Psychology of Computer Programming, New York, Van Nostrabd Reinhold, 1971, page 110.

[6] Dijkstra, E., On the GREEN Language Submitted to the DoD, Sigplan notices, Volume 3, Number 10, October 1978.

[7] Rose, Frank, Joy of Hacking, Science 82, Volume 3, Number 9, November 1982, pages 58 - 66.

[8] The Hacker Papers, Psychology Today, August 1980.

[9] Datamation, July, 1983, pp. 263-265.

In het artikel “CAS in bedrijf” staat de organisatie centraal waarin of waaromheen zich complexiteit voordoet, die goed te beschrijven is met het begrip Complex Adaptive System (CAS). Complexiteit is echter niet een eenduidig concept, er bestaan diverse definities van, zoals bijvoorbeeld de complexiteit van wijn hetgeen duidt op een veelzijdige rijke smaak. Waar het in dit artikel en in het genoemde artikel “CAS in bedrijf” om draait en specifiek de aandacht vraagt is complexiteit als dynamisch beginsel. Het is de dynamiek die maakt dat een systeem cq. bedrijfsorganisatie bijzonder complex wordt ervaren. Complex in een andere betekenis, bijvoorbeeld van samengesteld zijn, bestaande uit (zeer) veel onderdelen of functies, kan weliswaar bijzonder gecompliceerd zijn, maar is niet altijd complex in de zin van dynamisch. Bijzonder gecompliceerde zaken, die men in de wandeling ook wel complex noemt, waar echter dynamiek nauwelijks een rol speelt, zijn in de regel door opdeling terug te brengen tot uitvoerbare en planbare werkzaamheden. Het volgende voorbeeld spreekt boekdelen:

Eind 60er jaren van de vorige eeuw besloot men, na een grondige voorstudie, tot de automatisering van de inning van belastinggelden. Voorwaar geen sinecure, daar het niet alleen handelde over het massale proces van inning maar ook over de comptabele boekhouding en verantwoording. Er werd een projectgroep in het leven geroepen, bestaande uit enkele materiedeskundigen en een 15-tal ‘automatiseringsdeskundigen’, tegenwoordig ICT-ers genoemd. De projectgroep bestond uit een drietal specialisten van de computerleverancier en een groep analisten, allen afkomstig uit de belastingdienst en opgeleid in de administratieve automatisering (EDP heette dat toen, nu ICT). In februari 1971 kwam de projectgroep voor het eerst voltallig bijeen, werd het te bouwen systeem opgedeeld in een zevental brokstukken (deelsystemen) en werd in detail de planning tot realisatie besproken: 1 januari 1972 operationeel voor een vijftal kantoren, 1 januari 1973 operationeel voor het gehele land. Het project, Centrale Ontvangers Administratie (COA) geheten, was niet alleen uniek voor de belastingdienst, maar ook enig in zijn soort voor de gehele rijksoverheid. Het systeem bestond uit:

1. een centrale computer met daaraan verbonden een netwerk van 10 vaste telefoonlijnen en twintig gekozen lijnen; aan het andere einde van de lijnen een 95 ontvangkantoren die berichten uitwisselden met het centrale systeem (kasbetalingen, informatie);

2. een zelf ontworpen en geprogrammeerd real-time executive systeem voor de afhandeling van de ‘at random’ binnenkomende berichten;

3. een random database, benaderbaar door real-time verkeer overdag en de batch-verwerking in de nacht (verwerking van miljoenen betalingen per dag en de invoer van nieuwe aanslagen);

4. een koppeling aan vele interne systemen (aanslagverwerking en statistiek programma’s);

5. een koppeling aan externe banken voor de verwerking van de aldaar gedane betalingen.

Kortom: een bijzonder gecompliceerd systeem (wat voor een belangrijk deel nu, anno 2018, nog steeds operationeel is), gerealiseerd binnen de daarvoor vastgestelde kaders van mankracht en tijd. Een bijzonder ingewikkeld en vernieuwend systeem, gerealiseerd in een stabiele organisatie en in een stabiele technische omgeving, kortom: gecompliceerd maar niet complex. Of beter gezegd: gecompliceerd maar niet dynamisch complex.

Centrale definitie

In het nu volgende wordt uitgegaan van de volgende definitie van een leider:

Een leider wordt als zodanig herkend en erkend door de mensen in de groep waar hij/zij lid van is.

Bij moeilijke keuzes,bijvoorbeeld in situaties waar de regelgeving niet voorziet of niet het gewenste resultaat oplevert, wendt men zich als vanzelf tot de leider.

Volgens die definitie bepaalt de groep dus wie de leider is, of wie de leiders zijn, in verschillende situaties. De vraag is dan wat mensen in een groep motiveert, en welke criteria ze hanteren, om deze of gene als leider te beschouwen. Om die vraag te beantwoorden wordt uitgegaan van de zogenaamde Self Determination Theory (zie referenties).
Uitgangspunten (op basis van bovenstaande referenties)

• Mensen hebben drie psychologische basisbehoeftes:

  • Autonomie,

  • Competentie

  • Verbondenheid

• Menselijk handelen wordt gemotiveerd door de wens om die drie basisbehoeftes te bevredigen. Die motivatie kan intrinsiek of extrinsiek zijn.

• Intrinsiek: de bevrediging van de behoefte komt uit de persoon zelf. Een activiteit levert zelf plezier op, of voelt goed.
  (het gaat om het spel, niet om de knikkers)

• Extrinsiek: de bron van de beloning is extern. Bijvoorbeeld salaris of promotie. (het gaat om de knikkers, niet om het spel)

• Intrinsieke motivatie versterkt autonomie, extrinsieke motivatie verzwakt autonomie.

• Extrinsieke motivatie kan intrinsieke motivatie verdringen en daarmee de autonomie verzwakken.
  

Leiderschap gedefinieerd in dichotomie in context Complex Adaptieve Organisatie

(micro)Management (zie NB 2)

• Bevordert Extrinsieke motivatie en verhindert Autonomie, Competentie en Verbondenheid.

• Wordt als zodanig erkend door hogere management

• Macht wordt van bovenaf verleend.

• Staat streven naar zelfbeschikking van medewerkers in de weg

• Wordt door medewerkers gezien als (onderdeel van) probleem

• Wordt door medewerkers gezien als buitenstaander, niet als groepslid, en gedraagt zich ook zo

Leiderschap (zie NB 1)

• Bevordert Autonomie, Competentie, Verbondenheid en Intrinsieke motivatie van medewerkers.

• Wordt als zodanig worden erkend door medewerkers. Maw je bent geen leider; je wordt een leider gevonden.

• Autoriteit en gezag wordt van onderaf verleend.

• Wordt door medewerkers gezien als onderdeel van de oplossing van het probleem

• Wordt door medewerkers gezien, en gedraagt zich, als groepslid

Nota Bene:

1. Leiderschap wordt veroorzaakt door groepsgedrag, of beter gezegd: is een vorm van groepsgedrag. Leiderschap is een groepskenmerk, tot op zekere hoogte vergelijkbaar met “gezelligheid”.

2. De term “manager” moet niet alleen worden geassocieerd met het industriële tijdperk. Ook bij de bouw van een piramide was er waarschijnlijk een “voorman” die het verslepen van blokken steen coördineerde. De huidige Minister President van Nederland is een manager (en geen leider).

Relatie met CAS in Bedrijf

• Interne kenmerken van een CAS organisatie

  • In een CAS bedrijfsorganisatie moeten de uitvoerende medewerkers min of meer continu (dus niet alleen via werkoverleggen) met elkaar samenwerken om de gevraagde output te produceren.

  • Er is geen voorgeschreven samenwerkingspatroon.

  • Werkzaamheden kunnen niet of slecht van te voren inhoudelijk worden bepaald. Werkinstructies kunnen niet worden opgesteld of zijn niet opgesteld.

  • Verschillende, min of meer specialistische, kennis is nodig voor het werk

  • Gedrag en invloed van individuele medewerkers op het resultaat wordt mede door feedback loops als gevolg van interacties tussen medewerkers bepaald.

  • Er bestaan verschillende rollen zonder dat het toneelstuk vast staat.

  • Dezelfde medewerkers kunnen verschillende rollen hebben, afhankelijk van de op te lossen problemen en de omgeving

• Uiterlijke kenmerken van een CAS organisatie

  • Adaptief gedrag. De groep internaliseert veranderingen; medewerkers passen hun rol en gedrag aan om als werkzame groep te blijven bestaan. De details van de interne veranderingen en de details van de verandering van de output als gevolg van externe veranderingen zijn onvoorspelbaar.

  • Op sommige veranderingen, op sommige momenten, reageert de groep extreem op kleine veranderingen.

  • De groep lost zich voordoende problemen op efficiënte wijze op. Op grond van kennis van complex adaptieve systemen die veel en vaak in natuur en maatschappij voorkomen, is het zeer waarschijnlijk dat de efficiëntie waarmee complex adaptieve organisaties de zich voordoende problemen oplost de op dat moment hoogst mogelijke is.

  • Een complex adaptieve organisatie lost niet alleen bedrijfsmatige problemen op (m.a.w. Het probleem om de input te verwerken tot het gewenste product of de gevraagde dienst) maar ook problemen die door interne en externe tegenstellingen of drijfveren ontstaan

Karakterisering van leiders en leiderschap in een CAS organisatie

• Leiderschap is een rol, geen functie

• De leider in een groep maakt bestaande tegenstellingen tussen leden van de groep irrelevant. De tegenstellingen zijn niet weg; ze zijn niet meer van belang voor de betrokkenen. In termen van een complex adaptief systeem vertegenwoordigd de leider een zogenaamde kanaliserende regel.

• Verschillende medewerkers kunnen in verschillende situaties de rol van leider krijgen

• Leiderschap kan gezien worden als een emergente groepseigenschap. Leiderschap ontstaat in een groep samenwerkende mensen en wordt veroorzaakt door interacties tussen mensen in de groep, en tussen de groep en haar omgeving. Als een bestaande leider wegvalt, zal er een nieuwe ontstaan. Als de oplossing van een nieuw probleem vraagt om een nieuwe leider zal die opduiken.

• Van oudsher is de leider lid van de groep die hem of haar als leider beschouwt. De leider wordt gezien als groepslid en gedraagt zich ook zo.

• De leider moet over bepaalde eigenschappen beschikken om als lid van de groep te worden gezien. Relevante factoren zijn daarbij kennis, gedrag, vaardigheden en cultuurkenmerken als rituelen, gedragscodes, kleding, etc.

• In elke groep is de leidersrol ingevuld en dat hoeft niet de door het hogere management benoemde (beoogde) leider te zijn.

Samenvatting en conclusies (in de context van een CAS organisatie)

• Management is niet compatibel met leiderschap.

• De leider maakt deel uit van de groep waar leiding aan wordt gegeven (wordt door de groep als groepslid ervaren)

• Leiderschap vereist eigenschappen van de leider die ook door inhoudelijke kennis en vaardigheden en cultuurkenmerken van de groep worden bepaald.

• De leider is dienstbaar aan de intrinsieke motivatie, de autonomie, de competentie en de verbondenheid van mensen in de groep

• De leider kan sturen op basis van het gezag en het aanzien dat aan hem of haar wordt verleend door de groep.

• De leider opereert op basis van kracht, niet van macht

• De macht van de manager van de groep wordt in de praktijk begrensd wordt door het CAS-karakter van de groep. Hoe meer macht, hoe minder vertrouwen en hoe meer de macht wordt ingeperkt

• Leiderschap kan alleen geleerd worden als de karakteristieke kenmerken van groepen (kennis, vaardigheden, cultuur) en de chaostheorie deel uitmaken van het curriculum.

Achtergrond

Ongeveer vanaf Isaac Newton is het wereldbeeld ontstaan dat alles in de wereld bestuurbaar is volgens de principes

• “kleine actie, kleine reactie en grote actie, grote reactie” en

• gebeurtenissen zijn het onvermijdelijke en voorspelbare gevolg van voorgaande gebeurtenissen en toestanden.

Dat is een mechanistisch beeld. De wereld is als een mechanisme, een klok. Als je draait aan een wieltje links boven dan gaat een andere wieltje rechtsonder op een voorspelbare en deterministische manier draaien. Of de stuurman staat aan het stuurrad, draaien aan het rad heeft een voorspelbaar gevolg voor de richting waarin het schip vaart.

Een bijkomend gevolg van het mechanistisch wereldbeeld is de idee dat het in principe bekend is wat er gedaan moet worden om een bepaald doel te bereiken. Er is niet alleen een “beloofde land”, ook de mogelijke wegen daarheen zijn in beginsel bekend. Het te bereiken doel wordt beschouwd als de oorzaak van het handelen.

Al in de 17de eeuw waren er in Nederland ideeën (van bijvoorbeeld Spinoza) dat doeloorzaken niet kunnen bestaan en dat de oorzaken van handelen in het verleden moeten liggen. Die ideeën hebben het niet gered; een ideaal toekomstbeeld wordt nog steeds beschouwd als motief voor handelen: een perfect lichaam, een dominante positie op de markt, rijkdom, eeuwige gelukzaligheid na de dood, de ideale samenleving volgens een bepaald politiek dogma, enzovoorts.

In de jaren 70 van de vorige eeuw is ontdekt dat heel veel verschijnselen in de natuur en in de maatschappij niet voldoen aan het mechanistische, voorspelbare wereldbeeld. Minieme variaties in de uitgangspositie kunnen enorme gevolgen hebben voor de toekomstige situatie en tegelijkertijd kunnen grote ingrepen minimale gevolgen hebben. Omwentelingen in de economie, in de maatschappij en in de natuur blijken het gevolg te zijn van een “Zwarte Zwaan” om met NIcholas Taleb te spreken; een gebeurtenis die niemand heeft voorzien en waar niemand rekening mee heeft gehouden. Veel van die onvoorziene gebeurtenissen zijn ongelukjes, foutjes en vergissinkjes. Penicilline is ontdekt omdat een bacteriekweek verontreinigd was met schimmels.

Het beeld van een organisatie die door een bestuurder bestuurd kan worden om over een bekend pad (of één van de bekende paden) een omschreven doel te bereiken, is waarschijnlijk fout. Het doel bestaat niet, het voorziene pad is er niet en het voertuig reageert niet of onvoorspelbaar op het stuur van de bestuurder.

Referenties

Self-determination theory - Wikipedia

Waarom willen mensen macht? | Blog | Expertisecentrum In the LEAD | Rijksuniversiteit Groningen

Locus of control - Wikipedia

Zelfbeschikkingstheorie - Wikipedia

Een complex adaptief systeem (CAS) vertoont homeostase. Dat wil zeggen: het reageert op een externe prikkel of verandering op een zodanige manier dat het effect van die prikkel ongedaan wordt gemaakt. Maar een CAS kan ook extreem gevoelig zijn voor een hele kleine prikkel of verandering en een extreme reactie vertonen.Een organisatie wordt over het algemeen ontworpen en conform de blauwdruk ingericht om vervolgens van start te gaan. Zoals elders (zie blog “Waarom reorganisaties falen”) uiteen is gezet doorloopt een CAS-organisatie vervolgens een autonoom optimalisatieproces om een optimale en homeostatische toestand te bereiken. “Werkprocessen moeten inslijten” heet dat.

In het geval van een CAS-organisatie zijn er veel verschillende organisatie-blauwdrukken die allemaal leiden tot dezelfde optimale, homeostatische toestand. Er is dus geen één-op-één relatie meer tussen de ontstane eindtoestand en de blauwdruk, zoals dat bij de bouw van een huis of een machine wel het geval is. Elke component van een huis, een muur of een raam, correspondeert met één lijntje of figuur op de blauwdruk

De vraag is dus of een CAS-bedrijfsorganisatie überhaupt maakbaar is. De informatie over de eindtoestand die impliciet en onvolledig in de organisatie-blauwdruk aanwezig is, is niet toegankelijk, de details van het optimalisatieproces zijn onbekend en het optimalisatieproces zelf is onvoorspelbaar als gevolg van feedback loops.

De conclusie moet zijn dat een CAS-organisatie niet maakbaar is volgens de blauwdrukmethode.

Toch worden er continue complex adaptieve systemen “gemaakt”. Alle levende organismen zijn complex adaptieve systemen. De ontogenese van levende organismen gebruikt geen blauwdruk, maar een recept dat vastligt in het DNA. En die ontogenese vereist de machinerie om het recept te lezen en uit te voeren. Overigens bevat het DNA niet het recept om het organisme te maken, maar het recept om de eiwitten te produceren die op hun beurt de vorming van het organisme sturen; het zich ontwikkelende organisme beïnvloedt op zijn beurt de uitlezing van zijn eigen DNA, en daarmee indirect zijn eigen ontwikkeling.

Complex adaptieve systemen zijn dus maakbaar door middel van een proces met feedback loops waarin veel componenten betrokken zijn. Een zelforganiserend proces dat een complex adaptief systeem “maakt” waarin een zelforganiserend proces plaatsvindt. Zoals de Mandelbrot fractal (zie in bovenstaande figuur, links boven) zichzelf voort lijkt te brengen als op de grens ingezoomd wordt (zie bovenstaande figuur rechts onder)

De vraag is of, en hoe, een bedrijfsorganisatie als complex adaptief systeem maakbaar is. Is er een analogie met organismen denkbaar? En bruikbaar?

Veel actieve interventies zullen immers leiden tot dezelfde eindtoestand. Soms zullen kleine, vooraf onbekende interventies zullen naar een andere onvoorspelbare eindtoestand toestand leiden. Geen kenmerken waarop een managementaanpak gebaseerd lijkt te kunnen worden, waarbij maakbaarheid de connotatie heeft van een bekend eindresultaat dat door middel van bekende, doelgerichte maatregelen bereikt kan worden.

Maakbaarheid van een bedrijfsorganisatie als complex adaptief systeem heeft veel meer de betekenis van beïnvloedbaar, waarbij de details van het eindresultaat nog steeds onbekend en onvoorspelbaar zijn, maar het kwalitatieve effect wellicht niet.

Wat kan worden beïnvloed is de vorm van het landschap waarin een CAS zichzelf organiseert. Zo zal de ontwikkeling van een als zodanig ervaren shared value en/of het verlagen van de interne afhankelijkheden en (de noodzaak tot intensieve) samenwerking leiden tot een kleiner aantal optimale eindtoestanden.